Nâng cao giá trị nông sản vùng Bắc Trung Bộ

Quả ngọt trên vùng đất khó

Tại vùng núi Vũ Quang (Hà Tĩnh) nghèo khó, nơi đất đồi khô hạn chỉ quen với rừng keo và nông nghiệp manh mún, bà Nguyễn Thị Việt Hà, Bí thư Đảng ủy xã Thượng Đức đã có một phát hiện đặc biệt trong lần đi cơ sở: Những bụi dứa mọc hoang ven rào không ai chăm sóc vẫn xanh tốt, ra quả ngọt lịm. Từ dấu hiệu tự nhiên ấy, bà Hà nhìn ra tiềm năng và quyết định tìm lối đi mới cho vùng đất này.

Dây chuyền chế biến dứa xuất khẩu của DOVECO. Ảnh: NGUYỄN LINH

Bà chủ động kết nối với Công ty Cổ phần Thực phẩm Xuất khẩu Đồng Giao (DOVECO), một đơn vị chế biến nông sản lớn và mời họ về khảo sát. Đánh giá thực địa khẳng định, Vũ Quang có khí hậu, thổ nhưỡng phù hợp để phát triển vùng nguyên liệu dứa. Ngay sau đó, mô hình trồng dứa được triển khai thử nghiệm, thay thế cho những diện tích keo kém hiệu quả.

Kết quả vượt mong đợi: Dứa sinh trưởng tốt, chịu hạn cao, năng suất đạt khoảng 60 tấn/ha. Với giá thu mua 5.500 đồng/kg, người dân có thể thu về 330 triệu đồng/ha, lãi khoảng 200 triệu, gấp 3 lần trồng keo mà chỉ sau hơn một năm, thay vì 5-7 năm như trước. “So với keo, dứa rõ ràng hiệu quả hơn rất nhiều”, bà Hà khẳng định. Từ một phát hiện giản dị và tư duy mới, cây dứa đã trở thành hướng đi đột phá trong phát triển nông nghiệp ở Vũ Quang.

DOVECO là doanh nghiệp chế biến và xuất khẩu nông sản lớn, với các nhà máy hiện diện ở nhiều địa phương như Ninh Bình, Gia Lai, Sơn La. TS Đinh Cao Khuê, Chủ tịch Hội đồng quản trị kiêm Tổng giám đốc DOVECO cho biết, nếu có thể đặt nhà máy tại Nghệ An, trung tâm vùng Bắc Trung Bộ thì mỗi năm, đơn vị có thể thu mua 30.000-40.000ha dứa, tạo động lực lớn cho người dân mở rộng diện tích và đầu tư sản xuất. Hiện DOVECO đẩy mạnh xuất khẩu dứa đóng hộp, nước ép, dứa đông lạnh sang các thị trường lớn như Liên minh châu Âu (EU), Nhật Bản, Nga và Hoa Kỳ. Lãnh đạo Công ty khẳng định sẽ tiếp tục mở rộng thị trường nếu bảo đảm được vùng nguyên liệu ổn định và chất lượng cao. Đồng thời, doanh nghiệp cũng cam kết giá sàn thu mua nhằm giúp nông dân yên tâm sản xuất, tránh tình trạng “được mùa mất giá”.

Nghệ An sở hữu tiềm năng lớn để phát triển nông nghiệp, đặc biệt với 3 cây chủ lực là cam, chè và dứa. Tỉnh đang từng bước mở rộng quy mô trồng trọt với mục tiêu đến năm 2030 đạt 8.600ha cam, 15.000ha chè và 13.800ha dứa, những mặt hàng nông sản có dư địa bứt phá mạnh. Nhiều vùng như Quỳnh Lưu, Nghĩa Đàn (cũ) của tỉnh Nghệ An đã tích lũy kinh nghiệm canh tác, tạo nền tảng cho vùng nguyên liệu quy mô lớn.

Đồng chí Nguyễn Văn Đệ, Phó chủ tịch UBND tỉnh Nghệ An cho biết, để thu hút đầu tư trong lĩnh vực sản xuất, chế biến nông sản, Nghệ An đã “trải thảm đỏ” để mời gọi các nhà đầu tư với 4 chính sách trọng tâm là quy hoạch vùng nguyên liệu; khuyến khích nông dân mở rộng sản xuất; ưu đãi về đất đai, thuế, hạ tầng và thúc đẩy chuyển đổi số, sản xuất theo tiêu chuẩn quốc tế như GlobalGAP, VietGAP, hướng đến thị trường xuất khẩu.

Thanh Hóa là tỉnh hiện có nhiều tiềm năng phát triển cây chè, dứa và cây ăn quả có múi. Với diện tích 4.000ha dứa, Thanh Hóa đạt sản lượng khoảng 60.000-70.000 tấn mỗi năm. Riêng vùng cây ăn quả có múi hiện có khoảng 4.800ha, tỉnh tập trung chủ yếu vào cam và bưởi. Đáng chú ý, sản xuất vải không hạt là điểm mới của Thanh Hóa và đã bước đầu thâm nhập thị trường Nhật Bản trong năm nay.

Chia sẻ về những chính sách thúc đẩy sản xuất và chế biến nông sản tại tỉnh Thanh Hóa, ông Nguyễn Đức Cường, Phó giám đốc Sở Nông nghiệp và Môi trường tỉnh cho biết: “Tỉnh cũng mở rộng quy hoạch vùng trồng cây ăn quả, đồng thời đẩy mạnh xúc tiến thương mại, kêu gọi đầu tư; triển khai bản đồ thổ nhưỡng với kế hoạch hoàn thành đánh giá đất đai tại 66 xã trong năm 2025, tiến tới phủ đủ 100 xã còn lại vào năm 2026, nhằm xác định cây trồng phù hợp và nâng cao hiệu quả sản xuất”.

Vươn lên bằng sự khác biệt

Dù được đánh giá là vùng còn nhiều dư địa phát triển, Bắc Trung Bộ vẫn đang đối mặt với hàng loạt thách thức lớn. Biến đổi khí hậu khốc liệt, hạ tầng chưa đồng bộ, tư duy sản xuất manh mún... tất cả đang trở thành rào cản cho sự bứt phá của ngành nông nghiệp. Đặc biệt, việc chuyển đổi từ mô hình sản xuất truyền thống sang phát triển nông nghiệp theo chuỗi giá trị-từ trồng trọt, chế biến đến tiêu thụ đang là yêu cầu cấp bách nếu muốn khai mở tiềm năng nông sản toàn vùng.

Tuy khí hậu khắc nghiệt nhưng cam tại Nghệ An, Hà Tĩnh được đánh giá có hương vị thơm ngon, khác biệt. Ảnh: NGUYỄN LINH

Là khu vực thường xuyên hứng chịu thiên tai, Bắc Trung Bộ lại tiếp tục oằn mình dưới đợt lũ lịch sử cuối tháng 7 vừa qua. Tại các xã phía Tây Nghệ An, trận lũ đã để lại hậu quả nặng nề: 4 người thiệt mạng, gần 7.500 ngôi nhà bị sập, cuốn trôi hoặc hư hỏng hoàn toàn. Tổng thiệt hại ước tính lên tới 3.623 tỷ đồng. Riêng lĩnh vực nông nghiệp, hơn 10.000ha cây trồng các loại bị tàn phá, từ lúa, rau màu, cây ăn quả đến rừng sản xuất.

Thiên tai chỉ là một trong nhiều khó khăn đang bủa vây nông nghiệp Bắc Trung Bộ. Từng được mệnh danh là “thủ phủ cây có múi”, các tỉnh như Nghệ An, Hà Tĩnh, Thanh Hóa và TP Huế nay chứng kiến sự lao dốc nghiêm trọng của ngành trồng trọt. Diện tích cam ở Nghệ An đã giảm từ hơn 5.400ha xuống còn chưa đầy 2.500ha; hàng trăm héc-ta bưởi Thanh Trà ở Huế chết trắng. Nhiều nhà vườn điêu đứng vì mất mùa, trái rụng sớm, chất lượng giảm sút. Không ít nông dân đành bỏ vườn vì thua lỗ kéo dài.

Theo TS Nguyễn Thị Bích Ngọc, Phó viện trưởng Viện Bảo vệ thực vật, nguyên nhân bắt nguồn từ nhiều phía: Giống cây thoái hóa, đất bạc màu do lạm dụng phân bón hóa học, dịch bệnh vàng lá, vàng đọt hoành hành. Mô hình sản xuất nhỏ lẻ, thiếu liên kết, thiếu đầu ra ổn định càng khiến người dân không mặn mà đầu tư cải tạo vườn. Biến đổi khí hậu giống như “đổ thêm dầu vào lửa”, khiến cây trồng dễ nhiễm sâu bệnh, sản lượng và chất lượng đều suy giảm.

Theo TS Đinh Cao Khuê, cây dứa đang dần khẳng định vị thế là một trong những nông sản chủ lực tiềm năng của Việt Nam nhờ hiệu quả kinh tế vượt trội so với nhiều loại cây trồng truyền thống. Trong bối cảnh sản lượng dứa toàn cầu tăng trưởng ổn định và đạt gần 30 triệu tấn vào năm 2024, Việt Nam cũng ghi dấu trên bản đồ thế giới khi xếp thứ 11 với sản lượng khoảng 760.000 tấn. Dù thị phần xuất khẩu hiện vẫn còn khiêm tốn nhưng tiềm năng mở rộng thị trường quốc tế cho quả dứa Việt là rất đáng kỳ vọng.

Tuy nhiên, để vươn lên mạnh mẽ hơn, ngành dứa trong nước vẫn cần tháo gỡ nhiều “nút thắt”. Diện tích trồng giống chất lượng cao như MD2, loại được ưa chuộng tại các thị trường khó tính vẫn còn quá ít. Chuỗi liên kết sản xuất còn lỏng lẻo, thương hiệu dứa Việt chưa tạo được dấu ấn rõ nét trên thị trường toàn cầu. Theo TS Đinh Cao Khuê, để vượt qua những rào cản này, cần đẩy mạnh quy hoạch vùng trồng tập trung, ứng dụng giống dứa năng suất cao, cơ giới hóa đồng bộ và đầu tư vào công nghệ chế biến sau thu hoạch. Đồng thời, việc áp dụng các tiêu chuẩn như VietGAP, GlobalGAP và đẩy mạnh mở rộng thị trường xuất khẩu sẽ là chìa khóa giúp ngành dứa phát triển bền vững và khẳng định thương hiệu trên trường quốc tế.

Riêng tại Thanh Hóa, một trong những địa phương có thế mạnh về cây ăn quả, hoạt động sản xuất, chế biến và tiêu thụ vẫn còn tồn tại nhiều hạn chế. Theo ông Nguyễn Đức Cường, phần lớn doanh nghiệp và hợp tác xã hiện nay vẫn đầu tư theo hướng nhỏ lẻ, thiếu liên kết chặt chẽ, đặc biệt là với các cây trồng chủ lực như dứa, chè và cây ăn quả.

Trước thực trạng đó, tỉnh Thanh Hóa đã ban hành Nghị quyết số 185/2021/NQ-HĐND nhằm hỗ trợ phát triển các loại cây trồng chủ lực. Giai đoạn 2026-2030, địa phương sẽ tiếp tục xây dựng các chính sách chuyên biệt, tập trung gắn sản xuất với khoa học, công nghệ, chế biến sâu và phát triển thương hiệu nông sản. Song song với đó là mở rộng quy hoạch vùng trồng cây ăn quả, đẩy mạnh xúc tiến thương mại, thu hút đầu tư và phát triển thị trường tiêu thụ trong và ngoài nước để nâng tầm nông sản xứ Thanh.

Để khai thác hiệu quả tiềm năng và nâng cao giá trị nông sản vùng Bắc Trung Bộ, nhiều chuyên gia cho rằng cần bắt đầu từ việc thay đổi tư duy canh tác, chuyển từ sản xuất manh mún sang hướng đầu tư bài bản, có chiến lược dài hạn. Trong bối cảnh khí hậu ngày càng khắc nghiệt, khả năng thích nghi của con người và hệ thống sản xuất thông minh được xem là yếu tố quyết định.

Sự tham gia của doanh nghiệp, cùng với vai trò chủ động của chính quyền địa phương và người dân đang mở ra hướng đi mới cho vùng. Một trong những giải pháp then chốt được nhấn mạnh là tăng cường liên kết "4 nhà": Nhà nước, nhà nông, nhà khoa học và doanh nghiệp sẽ xây dựng các chuỗi giá trị nông sản bền vững. Khi các loại cây trồng chủ lực như dứa, chè, cây có múi được quy hoạch hợp lý, gắn với thị trường và ứng dụng công nghệ, chúng có thể trở thành động lực phát triển kinh tế cho vùng đất vốn có điều kiện khắc nghiệt trong sản xuất nông nghiệp.

Trong thách thức cũng ẩn chứa cơ hội, đó là điều kiện để vùng Bắc Trung Bộ tạo ra sự khác biệt và bứt phá. Như PGS, TS Lê Quốc Doanh, nguyên Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, Chủ tịch Hội Làm vườn Việt Nam, nói: “Càng khó càng phải nghĩ cách làm cho khác. Đó là cơ hội để vươn lên bằng chính sự khác biệt”!

HOÀNG HOA LÊ